Polacy w Chorwacji. Braterskie więzi Polaków i Chorwatów w Dalmacji, na początku XIX wieku
Z początkiem XIX wieku w latach 20-ych powstało towarzystwo „Liga Przyjaźni Polsko-Jugosłowiańskiej”, skupiające kilkuset członków z całej Polski. Prezesem towarzystwa był prof. Tadeusz Hilarowicz. Działalność towarzystwa miała wszechstronny charakter naukowy, kulturalny, handlowy, itp.
Polski Dom Letniskowy
Przedstawiciele Towarzystw jeżdżąc na tereny byłej Jugosławii obecnego wybrzeża Chorwacji, pragnęli zakupić ziemię pod budowę hotelu dla swoich członków. Po długim zwiedzaniu wybrzeża Polacy zdecydowali się kupić ziemie na małej wyspie Šolta, mającej 58,18 km kwadratowych powierzchni, 19 kilometrów długości, w najszerszym miejscu 5 km szerokości i mającej linię brzegową o długości 79,45 kilometra.
Przedstawiciele Towarzystwa w 1927 roku sfinalizowali zakup ziemi w Nečujam i Rogaču. W Nečujam zostaje kupiono 5 hektarów ziemi, którą na cześć króla Bolesława Chrobrego nazywano Chrobrzyn. Ziemia została wykupiona razem ze średniowiecznym domem, w którym przebywał ojciec literatury chorwackiej Marko Marulić. Nieruchomość ta później nosiła nazwę: Polski Dom Letniskowy. Nad tym domem całoroczny nadzór administracyjny sprawowało małżeństwo: Emilia i Józef Bardelmusowie.
Polacy w Chorwacji. Polski Dom nad Adriatykiem
Kolejny dom, który Polacy kupili w tym okresie, znajdował się w portowym mieście Rogač i potem był zwany jako Polski Dom nad Adriatykiem. Zarządcą zrzeszających członków w powstałym towarzystwie Polski Dom nad Adriatykiem, był prof. Ossendowski. Polski Dom w Rogaču nazwano na cześć żony profesora – Zofiówką. Władze administracyjne przez cały rok sprawowała Władysława Nazarewska.
W planach był trzeci Dom a w zasadzie duży hotel, z 300 miejscami noclegowymi. Niestety 14. czerwca 1928 roku nad brzegiem w Nečujam postawiono kamień węgielny, a hotel z braku funduszy nigdy nie powstał. Głównym organizatorem uroczystości postawienia kamienia węgielnego był prof. Tadeusz Hilarowicz, prezes towarzystwa przyjaźni polsko-jugosłowiańskiej. Z Warszawy przybyła polska delegacja, której przewodniczył inżynier Józef Mikulowski. Około 9-ej rano do Rogacza przypłynęli oni parostatkiem, wraz z licznym przedstawicielstwem mieszkańców Splitu. Byli wśród nich: archeolog ojciec Frane Bulić zastępujący biskupa Splitu, władze świeckie reprezentowali wojewoda dr Ivan Perović, burmistrz Splitu dr Ivo Tartaglia, prof. Josip Barač, prezes Komitetu Miejscowego Roko Stojanov, a także zastępca dyrektora Muzeum Archeologicznego dr Ante Grgin. Wojsko reprezentował generał Dragutin Stamenković. W organizacji uroczystości ze strony chorwackiej bardzo pomógł kapitan Špiro Bezić, który użyczył swoich statków. Kamień węgielny poświęcił miejscowy proboszcz ojciec Marin Bezić.
Tablica pamiątkowa
4. września 1929 roku Polacy na cześć króla Bolesława Chrobrego na ścianie Domu Letniskowego (Marulića) wmurowali tablicę pamiątkową poświęconą królowi Bolesławowi Chrobremu, z tekstami w językach: polskim, chorwackim i serbskim. Uroczystość miała poniosły charakter. W komitecie organizacyjnym był prof. Tadeusz Hilarowicz, radca Zdzisław Sowiński i Jan Moczydłowski. Ze strony polskiej i chorwackiej przybyli oficerowie, przedstawiciele władz państwa, sędziowie, lekarze i arystokracja. Zakończenie uroczystości uświetniło odśpiewanie hymnu polskiego.
Tekst na tablicy pamiątkowej:
NA PAMIĄTKĘ BOLESŁAWOWI CHROBREMU 992-1025 PIERWSZEMU POLSKIEMU KRÓLOWI JEDNEMU Z NAJWIĘKSZYCH SŁOWIAŃSKICH WŁADCÓW TA OSADA W MYŚL DECYZJI OGÓLNEGO ZGROMADZENIA STOWARZYSZENIA »DOM POLSKI NAD ADRIATYKIEM» BĘDZIE NOSIŁO NAZWĘ CHROBRZYN
4. IX. 1929.
Kolejne ślady Polskie na wyspie Šolta
8 września 1932 roku miała miejsce kolejna uroczystość. Spółdzielnia „Dom Polski nad Adriatykiem” pod przewodnictwem prof. Tadeusza Hilarowicza ufundowała tablicę pamiątkową, poświęconą marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu. Tablicę umieszczono na frontonie budynku (obecnie się znajduje w kościele parafialnym św. Teresy w Rogaču).
W tym czasie władze litewskiego Wilna przekazały kaplicy polskiej w Nečujam w darze kopię obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Na obrazie przytwierdzono srebrną tabliczkę, która mówi, że obraz jest darem miasta Wilno. Z tej okazji zorganizowane wielkie uroczystości, o których szeroko rozpisywały się ówczesne gazety polskie i jugosłowiańskie. Po głównych uroczystościach w tym samym dniu nastąpiło poświęcenie sztandaru zakonu Bolesława Chrobrego, którego matką chrzestną została Jadwiga Hilarowiczowa, a ojcem chrzestnym Živan Bezić. Podczas tej uroczystości miało miejsce jeszcze jedno ważne wydarzenie.
Wiceprzewodnicząca Komitetu Daru Polskiego p. Jadwiga Hilarowiczowa wręczyła ks. Don Marinovi Beźićovi dary polskie dla kościoła parafialnego w Grohote. Był to obraz św. Kingi (dar klasztoru Klarysek w Nowym Sączu) i obraz błogosławionej Salomei (dar klasztoru św. Andrzeja w Krakowie).
Kilka lat później od założenie Domu Polskiego w Nečujam nieruchomość została przekształcona w dom kolonijny dla dzieci polskich. W domu tym, w roku 1937 i 1938 przebywał na kolonii letniej młody Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944) – poeta i powstaniec warszawski. Tu powstawały jego pierwsze młodzieńcze wiersze i akwarele, tu tez przeżył swoje dwie pierwsze miłości. Obecnie obie wspomniane nieruchomości, zwane Domem Polskim nad Adriatykiem, pamiętające braterskie stosunki polsko-chorwackie na wyspie Šolta, są w prywatnych rękach.
„Dom Polski jednak istnieje nadal, cały w swoim pierwotnym kształcie, jeszcze z czasów Marulicia, a w jego sąsiedztwie lśni biały kościół Matki Boskiej Ostrobramskiej. Wciąż wyczekują swoich niezapomnianych Polaków” (Żivan Bezić)
Polacy w Chorwacji – tekst: Monika Waligórska
Zdjęcia: Andrea Kaštelan
Na zdjęciach:
– Pierwszy Dom Polski nad Adriatykiem. Nećujam, Chorwacja
– Członkowie Polskiego Towarzystwa Kulturalnego „Polonez” na wyspie Šolta podczas prezentacji ekspozycji dotyczącej poeta Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, czerwiec 2015
